Każdy człowiek robi pewne rzeczy po swojemu. Towarzyszy nam pewien ‘strumień’ myśli, uczuć, wartości, preferencji, przyzwyczajeń oraz zachowań, który opisuje sposób w jaki funkcjonujemy w naszym środowisku. Można powiedzieć, że to styl, w którym myślimy, ukształtowany przez całe nasze dotychczasowe życie. Z tego też powodu osobowości nie da się zbyt łatwo zmienić. A co w takim razie ją kształtuje?

Na początku należy wspomnieć o czynnikach genetycznych – nasz ‘garnitur genetyczny’ ma wpływ na cechy temperamentu, otwartości, sumienności oraz introwersji/ekstrawersji (człowiek bardziej ekstrawertyczny ma tendencję do zwracania uwagi na świat zewnętrzny i łatwej interakcji z innymi ludźmi, podczas gdy ktoś bardziej introwertyczny ma większą skłonność do skupiania się na własnych myślach i emocjach oraz unikania nadmiernych interakcji z ludźmi). Nie jest jeszcze jednoznacznie określone jak duży jest udział genetyki w formowaniu naszej osobowości, jednak ciężko przeoczyć jego istotność.[1] Tego typu uwarunkowania są ciężkie do zmiany – można powiedzieć, że stanowią ‘esencję’ tego kim jesteśmy. Wiele z tych aspektów każdy człowiek powinien w sobie zaakceptować, a za pomocą pracy nad sobą usiłować dopasować się do życia w naszym środowisku.

Niezaprzeczalnie przejmujemy pewne zachowania po naszych rodzicach – trudno jest jednak zdecydować czy to bardziej kwestia genów, czy też tego że to właśnie oni kształtowali nasze charaktery poprzez wychowanie i kształtowanie naszej psychiki. Jest to bardzo ciężkie do rozdzielenia – ze względu na to, że ekspresja naszych genów może zmieniać się w zależności od środowiska, w którym się znajdziemy. Nasi rodzice, bliscy, oraz znajomi, których od najmłodszych lat poznajemy na naszej drodze życia, tworzą jedyny w swoim rodzaju miks, w obrębie którego funkcjonujemy i uczymy się, czego wynikiem jest nasza ‘jedyna w swoim rodzaju’ osobowość. Składową wpływu środowiskowego będzie również oczywiście kultura, wraz z wszelkimi obowiązującymi normami społecznymi, oraz edukacja.

Zastanówmy się, które okoliczności są w stanie wywrzeć największy wpływ na naszą osobowość. Aby tak było, dana sytuacja musi wywołać w nas bardzo intensywne emocje – mogą być one zarówno pozytywne, jak i negatywne. Dodatkowo, im młodsza osoba doświadczająca tego typu sytuacji, tym większe piętno mogę one na niej odcisnąć ze względu na dużą wrażliwość na bodźce mózgu młodego człowieka. Niestety, te drugie mają miejsce zdecydowanie częściej, i nietrudno wyobrazić sobie czego mogą dotyczyć – może to być na przykład molestowanie seksualne, brak zaangażowania emocjonalnego ze strony rodziców lub opiekunów lub różne formy przemocy. Istnieje wiele mechanizmów, które wpływają na to, jak te emocje wpływają na naszą psychikę - nasze myśli i przekonania stanowią filtr, poprzez który interpretujemy sytuacje i w odpowiedni dla nas sposób reagujemy na nie emocjonalnie. Doświadczanie intensywnych, negatywnych emocji może prowadzić do powstania różnych mechanizmów obronnych, które służą temu, aby zminimalizować ból emocjonalny. Należą do nich między innymi: wyparcie, projekcja czy racjonalizacja. Te mechanizmy mogą pomóc nam przetrwać trudne sytuacje, lecz gdy są stosowane zbyt często bądź w niewłaściwy sposób, prowadzą do powstania zaburzeń osobowości. Jak może to wyglądać w praktyce? W przypadku mechanizmu wyparcia, osoba opłakująca śmierć kogoś bliskiego może nie dopuszczać do siebie uczuć smutku i żalu. W rezultacie, te emocje zostają ukryte w głębi psychiki, gdzie choć na pierwszy rzut oka mogą wydawać się niewidoczne dla innych, budują napięcie emocjonalne – i w końcu muszą znaleźć ujście. Dla przykładu, osoba może zacząć impulsywnie się objadać lub wpadać w złość w błahych sytuacjach. Stosowanie wyparcia jako mechanizmu obrony może prowadzić do powstania różnych zaburzeń osobowości, jednak najczęściej jest związane z powstawaniem zaburzeń osobowości typu borderline. Osoby z tym zaburzeniem często doświadczają trudnych i intensywnych emocji, ale jednocześnie mają problemy z ich kontrolą i regulacją. Stosowanie wyparcia może przyczynić się do jeszcze większej dysregulacji emocjonalnej, a także do powstawania innych mechanizmów obronnych.[2] Opisując w skrócie niektóre z zaburzeń osobowości, należy wspomnieć o:

·       Zaburzenie osobowości typu borderline (BPD) – cechuje się niestabilnością emocjonalną, impulsywnością oraz problemami związanych z poczuciem tożsamości. BPD może być wynikiem traumatycznych doświadczeń z dzieciństwa, takich jak zaniedbanie emocjonalne, przemoc czy utrata ważnej osoby.

·       Zaburzenie osobowości narcystyczne (NPD) – charakteryzuje się wygórowanym poczuciem własnej wartości, potrzebą podziwu i brakiem empatii wobec innych. Mechanizmy powstawania tego zaburzenia mogą obejmować nadmierne rozpieszczanie przez rodziców, zbyt wysokie oczekiwania wobec dziecka lub przeciwnie, zaniedbywanie emocjonalne.

·       Zaburzenie osobowości paranoiczne – osoby z tym zaburzeniem są nadmiernie podejrzliwe, często wykazujące brak zaufania wobec innych ludzi, a także mają tendencję do interpretowania zdarzeń jako celowych prób zaszkodzenia im. Przyczyny tego zaburzenia są niejasne, ale mogą obejmować traumatyczne doświadczenia, genetykę oraz wpływy środowiskowe.

·       Zaburzenie osobowości unikające – cechuje się silnym poczuciem niższości, lękiem przed krytyką i odrzuceniem, co prowadzi do unikania sytuacji społecznych i intymnych relacji. Przyczyny tego zaburzenia mogą obejmować wychowanie w atmosferze nadmiernej krytyki, odrzucenia lub zaniedbania emocjonalnego.

·       Zaburzenie osobowości zależne – charakteryzuje się silną potrzebą bycia opiekowanym przez innych, trudnościami w podejmowaniu decyzji, a także lękiem przed porzuceniem. Ten typ zaburzenia może wynikać z doświadczeń z dzieciństwa, takich jak przejmowanie odpowiedzialności za potrzeby emocjonalne rodziców lub brak zachęty do samodzielności.

·       Zaburzenie osobowości dyssocjalnej: Osoby z tym zaburzeniem mogą angażować się w impulsywne i ryzykowne zachowania, ignorować prawa innych oraz mieć mało empatii i skruchy za swoje czyny. Mogą również mieć skłonności do zachowań przestępczych.

·       Zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsywnej: Osoby z tym zaburzeniem mogą być skupione na porządku, perfekcjonizmie i kontroli oraz mieć trudności z elastycznością i adaptacją. Mogą mieć również trudności w podejmowaniu decyzji oraz być sztywne w swoich przekonaniach i wartościach.

·       Zaburzenie osobowości unikowe: Osoby z tym zaburzeniem mogą odczuwać skrajną nieśmiałość, hamowanie społeczne i lęk przed odrzuceniem lub dezaprobatą. Mogą także mieć problemy z niskim poczuciem własnej wartości.

Skoro wiemy już o zaburzeniach, co możemy zrobić w kwestii leczenia? Zwykle opiera się ono na terapii psychologicznej. Może ona pomóc osobom z zaburzeniami osobowości zrozumieć i zmienić myśli, uczucia oraz zachowania, które utrudniają im funkcjonowanie w życiu codziennym. Istnieje kilka rodzajów terapii, które mogą być stosowane w leczeniu zaburzeń osobowości, między innymi:

·       Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – ta forma terapii skupia się na identyfikowaniu i zmianie negatywnych schematów myślenia oraz zachowań, które prowadzą do problemów w funkcjonowaniu. CBT może być szczególnie skuteczna w leczeniu zaburzeń osobowości związanych z impulsywnością, lękiem czy obsesyjnymi myślami.

·       Terapia psychodynamiczna – koncentruje się na odkrywaniu głębokich, często nieświadomych wzorców emocjonalnych i myślowych, które wpływają na zachowanie osoby. Terapia psychodynamiczna może pomóc osobom z zaburzeniami osobowości zrozumieć, jak ich przeszłe doświadczenia wpłynęły na ich obecne problemy.

·       Terapia schematu – jest to integracyjna terapia opierająca się na poznawczo-behawioralnych i psychodynamicznych podejściach. Terapia schematu skupia się na identyfikowaniu i zmianie negatywnych schematów osobowości, które prowadzą do zaburzeń funkcjonowania.

·       Terapia dialektyczno-behawioralna (DBT) – opracowana przez Marsha Linehana, jest to forma terapii stworzona specjalnie dla osób z zaburzeniem osobowości typu borderline (BPD). DBT uczy umiejętności radzenia sobie z emocjami, zarządzania stresem i konstruktywnego rozwiązywania problemów. Terapia ta może być również skuteczna w leczeniu innych zaburzeń osobowości.

Ważne jest, aby znaleźć odpowiednią formę terapii, która będzie najskuteczniejsza dla danej osoby. Czasami konieczne jest połączenie różnych rodzajów terapii lub zmiana terapeuty, aby osiągnąć najlepsze rezultaty. W niektórych przypadkach lekarze mogą także zalecić leczenie farmakologiczne, zwłaszcza gdy występują objawy współtowarzyszące, takie jak lęk, depresja czy problemy ze snem. Bardzo ważne jest również zaangażowanie pacjenta w proces terapii. Osoba z zaburzeniem osobowości musi być gotowa do pracy nad swoimi problemami, akceptacji odpowiedzialności za swoje zachowanie i wprowadzania zmian w swoim życiu.[3]

Warto zwrócić uwagę, że zaburzenia osobowości są ciągle badane przez naukowców, a ich zrozumienie może się zmieniać w miarę pojawiania się nowych danych. Zrozumienie mechanizmów powstawania oraz świadomość różnorodności zaburzeń osobowości jest kluczowe dla rozwoju skutecznych strategii leczenia i wsparcia dla osób dotkniętych tymi zaburzeniami. Jest również istotne, aby pamiętać, że osoby z zaburzeniami osobowości mogą potrzebować wsparcia ze strony rodziny i przyjaciół. Ważne jest, aby otoczenie było cierpliwe, wyrozumiałe i gotowe na zaangażowanie się w proces terapii, gdy jest to właściwe. Wiedza na temat zaburzeń osobowości może również pomóc zrozumieć, dlaczego osoba zachowuje się w określony sposób, co może prowadzić do lepszego współdziałania i komunikacji – a w konsekwencji odnalezienia przez tą osobę swojego własnego miejsca w olbrzymim świecie.

Lek. Piotr Suchowierski